–       Бундан беле (бюйле щайат не ме лазым) нейиме эерекди щейат, онсуз да (затен) дири юлцйем (юлцйцм), рущум чощдан юлцб (чокдан юлмцш), бирже жисмим эалыб (йалныз жисмим калмыш).

–       Бени баьрына басмазсан, сенин шураны терк етмене асла изн вермем! – дийе бу дефа чожук сесини деьишерек онунла тещдитле конушду. Тцркан исе дерщал онун колундан йапышарак ону икна етмек ичин йыртынып дурду:

–       Йощ (йок), бизим икимиз бирликде бураны терк едежейик (едежеьиз)! Сен ветенине (ватанына) дюнежексен. Анан-атан (аннен-бабан) да олмаса эощумларына эовушажаэсан (акрабаларына кавушажаксын). Сонра онлар сени оьуллуьа эютцрерлер (эютцрцрлер). Менден (бенден) исе буну истеме, йалварырам (йалварыйорум), истеме.

–       Беним бир кимсем йок! – дийе чожук жевапында вар сеси иле баьырды, сонра исе ажайип бир тарзда фысылдады: - Онларын щепсини юлдцрдцлер! О йцзден де сен бана ана олмалысын!

–       Ола билмерем (оламам)! – дийе Тцркан санки сытма сайыкламасы эечирийор, сонра исе кендине эелерек: - Баша дцшмцрем (анламыйорум), олмайа сенин бцтцн йащынларын (тцм йакынларын) эан давасынын (кан давасынын курбаны мы олмушлар) эурбаны олублар? Бес (пеки) онда сен неже (насыл) саь эалдын (калдын)?

–       Кан давасы. Щайыр, бу кан давасы деьилди, факат руслара аркаланан ерменилерин канын су эиби акытылдыьы бир каршыдурма иди. Бцтцн бир кюйц мащв еденлерин щесаплашмасы.– дийе нищайет ки чожук аниден итирафда булунду.

–       Не? – дийе дуйдукларына инанамайан кадын дерщал онун сюйледиклерини йаланлады: - Ола билмез (оламаз). Сиз ки Ерменистанла дава етмирсиниз (савашмыйорсунуз), бу щеэиэет (эерчек) олсайды, мен (бен) бир мцщбир (мущабир эиби шундан) кими бундан биринжи щебер тутардым (муталли олурдум). – сюйлейен Тцркан дишлерини бири-бирине сыкарак исйан етди: - йад (йабанчы топраьа) торпаьа чейиртке кими (жекирэе эиби даветсиз сокулмак) деветсиз сощулмаэ онларын щемишеки (щер зананкы щали) адетидир, оьлум, бес (пеки бу не заман баш вермиш) бу не ващт баш вериб?

–       Эеченлерде олду, доьу Анадолуда.– сюйлейен чожук сызлады. Бир даща ону соруларла йормамаьы дцшцнен Тцркан мевзуйу капатмайа чалышыйорду ки, бу дефе чожук кенди диле эелерек конушду: - бен орда аннем ве кардешимле йашыйордум. Щанэи илчеден олдуьуму сюйлемеьежем, чцнкц биз тцрклер топраьымызын бир парчасыны биле тцм Тцркийе саныйор ве ону бюлэелере айырмыйоруз. Бу олайлар саваш дюнемине растламышды. Щанэи савашын олдуьуну щатырламыйорум, о заман докуз йашындайдым, саваш бизе щенцз йаклашмамышды. Бир шейи билийордум, бабам мцттефиклере каршы савашда шещит олмушду. Аскерлеримизин йенилэиси иле евимизе кара куввелер сокулду, щер йер йаса бцрцндц…О эцн тийатро мисафирмизди, тцм чожукларла топлашып Караэюзцн сащнесини излийордук ки, аниден…аскерлеримизин дармадаьын едилме ве мцтеффкилерин эцнейдоьу Анадолуйа доьру илерилемеси щаберини алдык^[1]. О заман биз Киликийа, доьу Тракйа, Кара дениз боьазыны ве Измири кайб еттик. Биз саваш юнжеси ермени ащалиси иле руслар тарафындан щцжум заманы онларын бизе йардым едежеклерине даир анлашмышдык. Онлар бизе сон макамда сырт чевирдилер. – дийе чожук шу келимелери сюйлеьер-сюйлемез мевзунун она йакын олмасындан долайы кадын дайанамадан щошнутсузлуьуну ифаде етти:  

–       Ейби йощдур (зарары йок), бир эцн онлара да нювбе (сыра эелер) чатар, бу дефе (дефа) онлар эудурмуш кюпек кими (кудурмуш кюпек эиби) юз сащиблерини (сащиплерини капарлар) эапарлар. Онлар шащмат (шетренж) ойунунун иштиракчыларыдырлар. Шащлар онлар кими (эиби) пийадалардан юз менфеетлери (кенди менфаатлары ичин кулланыйорлар) цчцн истифаде едирлер, чцнки (чцнкц) бизи щер заман тезйиэ (баскы) алтында сащламаэ (сакламак), бизим азад йашамаьымыза (юзэцр йашамаьымыза) изн вермемек щемише (щер заман) онларын есас планы олуб (олмуш). Еввелже (юнже) мцстемлекечи русларла фарслар мцщарибе едиб (савашыб), бизим еразимизи (аразимизи) ата малы кими (деде малы эиби) ики йере бюлдцлер, онларын ишьалы (ишэалы) сайесинде эардаш бажыдан (кардеш бажыдан), оьул анадан айры дцшдц. Ети дырнаэдан (тырнакдан) айырдылар, о тайда (тарафда) 40 000.000, бу тайда (тарафда) исе 9.000.000 азербайжанлынын эюзц йолда, эулаьы (кулаьы) сесде эалды (калды), 72 иллик (йыллык щасрете мащкум) щесрете мещкум олду. О дюврде (девирде) онлар бизим Дербендимизи де «юзцнкцлешдирдилер», сонра да Эарабаь (Карабаь). Дцнйанын чарщыны (чаркыны) терсине фырладан (дюндцрен) о «еземет» («азамет» сащиплеринден) сащиблеринден ещтийатланыб (ищтийатланыб) щер кес онларын тцпцрдцйцнц (тцкцрдцьцнц йалыйор) йалайыр, феэет (факат шуна) буна да бир эцн сон верен олар (олур). Йалан не эедер (не кадар) ужадан (йцжеден баьырыйорса баьырсын) баьырырса баьырсын, онун щеэиэети (эерчеклери сусдурмаьа эцчц) сусдурмаьа эцжц йетмез. – дийе о бу келимелери санки рцйада эиби сюйлеьерек сусду. Щайрет ичинде донукалмыш чожук:  

–       Демек, сиз де зарара уьрамышсыныз, юйле ми? – дийе сорду, сонра исе: - онлар эерчекден де сыртдан бычак саплайан коркакларды, йалнызжа бизим цстемизден эелемездилер. Факат кудретли «кардешлеринин» щимайеси алтында ен коркак варлык биле енанийетли алчака дюнцшцйор. Онлар щепси бирликде савашын онларын щайрына сонунчладыьыны эюржек бизе «мисафир олдулар». Бундан юнже бабам бана Аданада бизлере аси чыкан Мушек исимли бир ермени папазы щаккында бир щикайе анлатмышты. О тцм ерменилере эида ве елбиселерини сатмакла силащ алмаьы тавсиййе едийорду. Иште о замандан итибарен де онлар мцслцманларын каныны дюкмек ваатында булундулар, бу минвала да онлар денизден-денизе адлы «Бцйцк Ерменистан» щайалини эерчеклешдирмеье башладылар. Онлар неинки бизлерле йетинмийор, кцрт касабаларыны да йакыйордулар. Онларын базилери онларын эийсисине эийинмекле тцрклери катлеидйор ве бизимле кцртлер арасында кавка чыкармаьа чалышыйордулар[1].  Щуласа, йемедиклери щалт калмады. Биз кендимизи савунмаьа башлайанда исе онлар бизе ващши дедилер. Биз щич бир заман комшуларымыздан мерщамет ве севэимизи есирэемемишиз. Онлар исе бизим ерменилере каршы сойкырым йапдыьымызы  иддиа едийордулар.  - деди. Башыны йалпалайан Тцркан юфке иле:

–       Биз де щер кесле йащшы (ийи эечинийоруз) йола эедирик, бизим еразимизде (аразимизде) руслар, йащудилер, эцржцлер, лезэилер, тцрклер, кцрдлер, (милли азынлыклар) милли азлыэлар - аварлар, ажарлар, татлар, талышлар, бир сюзле бир чощ (чок) щалэларын (щалкларын) нцмайенделери йашайыр (йашыйор). Бакыда ве онун етрафында (чевресинде) исе азербайжанлалырла аиле эурмуш (евленмиш), онлардан ювладлары (евлатлары) олан ерменилеримиз де вар ве онлардан щеч (щич) бири айрысечкиликден (дискриминасйондан) шикайетленмир (шикайет етмийор). Еримле чийин-чийине (ешимле омузомуза савашда) мцщарибеде мцщтелиф щалэлары (щалклары) темсил еден шцжаетли (шежаатли) оьуллар дюйцшцрдц (савашыйорду), онлар бу юлкени (цлкени кенди ватанлары) юз ветенлери, бизим ишимизи исе щаээ иши (щакк иши саныйордулар) щесаб едирдилер. Онлардан щеч ким (бир кимсе) буну щащиш (рижа) етмесе де, онлар бу торпаэ (топрак) уьрунда жанларыны феда етмекден беле чекинмирдилер (биле чекинмийордулар). Бизим юлкемиз (цлкемиз щер заман) щемише бейнелмилел олуб (интернасионел олмуш), биз щер заман эонаьа (мисафире кучак ачмышыз) эужаьымызы ачмышыэ, онларын да бир чощу (чоку) бизе буна эюре миннетдар олублар (олмушлар). Ерменилер кими (эиби) эемиде отуруб эемичи (эемижи) иле дава етмек (кавэа етмек) исе щеч (щич) бир черчивейе (черчевеье) сыьмыр (сыьмыйор). – дийе Тцркан нефретле дцшманы анды.

–       Щер заман бюйле.– дийе чожук йцрек ажысы иле сюйленди: - сучлу кендини темизе чыкармайа мцйессер олуйор, мазлумун, маьдурун йалварышы исе адалет «мцнадилери» тарафындан дуйулмуйор. Бизим йеэане сучумуз тцрк ве русларын бизи адландырдыклары эиби «басурман» (мцслцман) олмаьымызда иди. О эцнлери щатырламак биле зор, кадын ве чожукларын езаларына эюзцмцзцн юнцнде йабайы саплайарак онларын «щаккындан» бюйле мцтщиш бир тарзда эелийордулар. Шимдийе кадар щафызамда бир сащне илишип калмыш. Эомшунун 13 йашлы йаврусуну чивилерле пенжерейе мыщламышлар. Чожуьун ферйатынын дуйулмамасы ичин онун аьзына аннесинин кесилмиш дюшцнц тыкыштырдылар. О бир кач дакика сонра кан кайбындан эюзлерини ебедийен бу дцнйайа капады. Сонра онлар онун жесетини парчалайып кюпеклере аттылар…Беним аилем де бу тцр ващшилиьин курбаны олду. Олайдан юнже аннем бени ащырда сакламышды ве бени аилемизден щич олмазса бир чожуьун саь калмасы иле юдевлендирмишти. Онун сон сюзлери шуйду; «Мещмет, не олурса олсун, ама не олурса олсун бурайы терк етме, бу алеви аркада быракандан сонра бизлери унутма, о замана кадар ки сен саьсын, биз де йашайажаьыз. Сен бизим сон цмитимизсин, сенинле бизим очаьымыз сюнмейежек, артып чокалажаьыз»…Бцйцк абим, аьам онларын елинден куртарамады, ону диьер чожукларла бирликде бир тарафы капалы боруйа сокдулар, онун диьер тарафыны да капайып онларын борулара вурмасына ве йалварышларына раьмен…онлары орда боьдулар. Шимди де онларын баьыртысыны ве боруларын такырдысыны ишидийорум. Бизим эцнащымыз нейди? Биз ки онлара каршы бюйле каба давранышда булунмамышдык, биз садеже топраьымызы корумак адына дцшманла савашыйордук. – эюзлеринден йаш акан чожук бир кач санийелик арадан сонра йениден аннесини анлатды: - Онлар беним аннеми юлдцрдцкден сонра ики ермени аннеми икийе айырдылар. Бир рус аскери онлардан шунун себепини сордукда исе онлар соьукканлыкла буну сюйледилер; «О эеберсе де, щер шейи эюрцйор. Бюйлеже биз онун рущуну юлдцрцйоруз»…..

–       Таныш имза…Щожалы…- дийе дуйдукларындан дуйэуланан Тцркан фысылты иле бу келимелери сюйледи. Щикайесине анлатмакда девам еден кадынын сюйледиклерине итина эюстермеден:

–        

Ватанымыза дюнежеьимиз эцнц беклемеье башладык, бцтцн цмитимиз де буна иди. Шурдакы щастанеде сизин шефкат бажыларыныз – азери тцрклери чалышыйорду. Бизим базилеримизин бурада качмасына онлар весиле олдулар, биз сизин бизлере Чанаккаледе еттиьин ийлиьинизи де унутмуйордук. Шещир йакында иди, бизлерден базилери иште о аблаларын йардымы иле кыйыйа доьру йцздцлер, базилерини исе балыкчылар кенди кайыкларында качырарак онларын ватана дюнмесине йардымжы олдулар.– дийе чожук ичини чекди ве о заман Тцрканын кафасында бир сору ишарети мейдана чыкды:

–       Бес (пеки) сен нийе эачмадын (качмадын)?

–       Шуна жещт етсем де, бени йакаладылар. – дийе чожук итирафда булунду: - бу кадар месафени йцзцб эечмек беним эиби бир кцчцжцк чожук ичин зорду. Сонра онлар бизлере йардым еден шефкат бажыларындан муттали олуп онлары да куршунладылар. Айны заманда бизим есирлеримизин де ексерийетини юлдцрдцлер. Затен йемек йетмийорду, су да азды. Йаз айларында исе бизлер колумузда пыранэалар денизе доьру сцрцнцйор ве сусузлуьумузу Щазарын суйу иле эидерийордук. Бит-пире ичиндейдик, бин тцр щасталык булашмышды бизе. Йаза нефрет едийордум бен, сонбащары исе севердим, зира о бизи йаьмурла юдевлендирийорду. Юлцме мащкум едилмиш инсанлар ичин бир дамла су Аллащын лутфуйду. Рцзэар иле йаьмур еждатларымызын бизлере еманетидир йа…Щатта дцшманыма биле бу кадери йашамаьы арзу етмем. Бу аталар сюзцнц щатырладын мы? – дийе о аниден сорду, Тцрканын шашдыьыны эюржек исе: - Сизин аталар сюзцнцз йа бу.

–       Дцздцр (доьру йа), щедсиз дережеде (фазласыйла) инсансеверик биз. О себебдендир (себепдендир) ки, бизим (щуманистлийимизи) щцманистлиьимизи зеифлик кими (эиби) эийметлендирирлер (деьерлендирийорлар). Бабек, Жаваншир, Щатаи кими (эиби) оьуллары арайа-ерсейе эетирен (доьуруп йетишдирен) щалэ исе щеч бир ващт (щич бир заман) зеиф ола билмез (зайыф оламаз). Анжаэ (анжак) биз ерменилер кими (эиби чожукларын) ушаэларын бейнине кюрпеликден кин тощумуну екен сарсаэ да дейилик (енайи деьилик). Чцнки (чцнкц) бу жцр (тцр) йаманлыэ (йаманлык) эеж вейа тез (ерэеч) инсаны тенеззцле эетириб чыщарар (чыкарыр). Бес сонра не олду? – дийен Тцркан щикайенин сонуну динлемек истеди.

–       Сонра беним колларымы зинжирледилер ве бир ермени субайы беним сакладыьым йерин юнцнде дурарак юнже бана эюзлерини дикди, сонра исе бир рус аскерине силащы узатарак емир етти: «Атеш ет!». О макамда аскерин аклындан нелерин эечдиьини билмийорум, ама о онун емрини йерине эетирмеье каршы чыкты. – дийе чожук омузларыны чекди. Меракыны сакламайан кадын дерщал:

–       Она не сюйледи? – дийе сормушду ки, Мещмет:

–       Онун чожук катили деьил, аскер олдуьуну сюйледи. - дийе онун сорусуну бу шекилде жевапландырды. – Ермени субайы ону щемен кынады: «Сен ки ватан каршысында дцшманларына аман вермейежеьине йемин етмишсин?» жевапында исе бу келимелери дуйду: «шимди биз щарп мейданында деьилиз, о исе аскер деьил, бир есирдир, о неденден де бен ону вурамам». Шюйле бир итаатсизлиьи беклемейен субай фысылдады: «Бу кюпек мцслцманлара ажыйор мусун? Белки сени сатын алмышлар?». Бу лаф аскери юйле кыздырды ки, о: «Бен щаин деьилим! Беним юнцмдеки дцшман олса биле бен аскерден юнже бир инсаным, аскер шерефи де бана чожукла бюйле давранмайа щакк вермийор!» - дийе баьырды ве ермени субайы табанчасыны аларак онунла аскерин йцреьине нишан алды ве: «Йалныш йапдын, аскер, куманданлыьын емри мцзакере олунмаз!» - демекле она атеш етти….Кютц инсанларын калбинин темизлиьине инаныйор мусун? – дийе чожук аниден даларак сорду.

–       Четин суалдыр (сорудур). Эцман ки бу щейатда (шу щайатда) пис (кютц) инсан цчцн беле (ичин биле йапмайа) онун ел узатмаьа црек елемедийи (онун каст етмеье жесарет етмедиьи) мцэеддес (кутсал) несе вар, амма меним кими (беним эиби) жанынын бир парчасыны (парасыны) йаманлыьын щербе-зорбасы (зорбалыьы) сайесинде итирен (йитирен бир кадын) бир эадын цчцн (ичин) буна инанмаэ (шуна инанмак)…Оьлум, неинки залымлыьы тюреденлер (залимлиьи тцреденлер), щем де она эюз йуманлар да мцстебиддирлер (мцстебиттирлер). Дцзцне эалса (доьрусу), сийасетчилерин эурдуьу (курдуьу) планлары онларын сайесинде еллери эцнащсыз инсанларын эанына батан (канына булашан) ади аскерлер щейата кечирирлер (эерчеклешдирийорлар). Сийасетсиз бу дцнйа даща щейирщащ (щайырсевер олурду) оларды, щетта (щатта бюйле) беле олса да, щер заман мезлум (мазлум) инсанлара силащыны йюнелденлер, бу емри онлара веренлер ве нишана алынанлар тапылажаэ (булунажак). Балыэ (балык) исе, бизлерде дейилдийи (деьилдиьи эиби) кими, башдан ийленир (кокар), жинайети дцшцненлер кенарда эалыр (калыйор), жинайетин жезасына эюре месулиййет (сорумлулук) исе эуйруэларын (куйрукларын цстесине дцшцйор) ющдесине дцшцр. Сен щекайени (щикайени) тамамламадын, бес (пеки) сонра не олду? – дийе Тцркан щикайенин сонунун айдына чыкармайа ниййетленмишди ки, чожук итинасыз бир тарзда шунлары сюйледи:

–       Сонра? Сонра щич бир шей олмады. Биз щепимиз кендимизи эерийе дюнцшц олмайан бир йолда булдук. Тцм аскерлеримизи куршунладылар, затен юлц санылан кеслери бир кимсе арамайажакды. Онлардан йалныз бен саь калдым. Факат шунун насыл олдуьуну биле щатырламыйорум…ермени субайынын шакаьыма диредиьи о силащдан эайри щич бир шей щатырламыйорум. О заман эюзлерими сымсыкы капатдым, ону ачанда исе бу адада артык бир кимсе йокду. Бир йудум су биле быракмамышлар бана, юйлеже терк едип эитмишлер, - дийе Мещмет эине де сусузлукдан шикайет етти, ону елини окшайан кадын исе:

–       Ейби йощдур (зарары йок), биз бурдан бирликде эуртуларыэ (куртулуруз). Мен сене (бен сана ичмеье бол буламач су веририм) ичмейе боллужа су веререм ве сени ветенине (ватанына эюндеририм) эюндеререм. Сюз верирем (сюз), - дийе кат иййетле сюйленсе де, чожук бу сефер даща мазлум бир шекилде:

–       Ама бен сенинле калмак истийорум, - сюйледи. Калбинин деринлиьинден бцтцн рущуна сирайет еден ажыны калдырмак эцчцнде олмайан кадын теслим оларак:

–       Йащшы (тамам), сен дейен олсун (анлашдык). Бурдан меним (шурдан беним) евиме эедерик (эидериз), - дийе ичини чекди. Сонра исе аниден кулаьына улашан шанэырты сесинден иркилерек: - Бу недир? – дийе сормушду ки, чожук:

–       Йине де сизинкилер эцрцлтц йапыйорлар. – деди. Онун сюйледиклеринден щич бир шей анламайан кадын:

–       Бизимкилер? – дийерек шашды. Чожук:  

–       Евет, сизинкилер. Бизден сонра шурайа айак басан онлар олдулар йа. Онлары шурайа эетиренлерин эийижеклери бир кадар фарклыйды да, ама бен онлары конушмаларындан дерщал таныдым. Онлары шурадажа куршунладылар, куршунлары битинже исе онлары щеп бирликде дубайа долдуруп суда батырдылар. – дийе сюйледикде исе Тцркан црперди:

–       Суда батырдылар?! Дири-дири?!– дийе дещшет ичинде сорду. Чожук:

–       Таби йа, дири-дири, затен онларла ойаланмаздылар,- дийе чожук еллерине ишарет едерек: - бак, колларыны шюйле зинжирледилер, ее, сонра да дири-дири суда боьдулар. Эалиба онларын да бизим аскерлер йцзцб сащиле чыкажаьындан сакыныйордулар. Сизлерде деьилдиьи эиби, башына эелен башмаэчы (аслында тержцмеси йок, айаккабыжы) олуйор, онлар бир даща бюйле эаф йапамаздылар. О йцзден де фыртына заманы о бюйле шанэырдыйор.

–       Валлащ, бу деэиэе (шу дакика) аьлымда щер шей еле эармаэарышыэдыр ки (аклым юйле бир карышмыш ки), сене (сана)  инаныб (инанып) –инанмайажаьымы беле билмирем (биле билмийорум). – дийен кадын аниден нейисе щатырлайормыш эиби: - Мещмет, бура бизден де савайы эеленлер олуб (олмуш). Сен нийе онлардан сене кюмек етмелерини (сана йардымжы олмаларыны) рижа етмемисен (етмемишсин)?