–       Онларын ийи бири олуб-олмадыьыны нерден билейдим? – дийе чожук да соруйу сору иле жевапландырды.

–       Меним (беним ийи бири) йащшы адам олдуьуму щардан (нерден билийорсун) билирсен? – дийе кадын шашырмыш бир тарзда чожуьу сорэу-суал етмишти ки, о щемен:

–       Йок, сенден бана зарар докунмаз. Бана шуну юнжеден сюйлемиштилер, - дийе йцзцне муаммалы бир ифаде веререк, еминликле сюйленди. Шундан сонра онлары диалоэу суал-жевапа эечди.

–       Ким сюйлемишди?

–       Юнемли деьил. Сен ки беним чаьрымы дуйдун ве о йцзден де шимди бурдасын.

–       Чаьры? Не чаьрысы? – дийе кадын даща да карышды ве чожук онун беклемедиьи сюзлери сюйледи:

–       Рцйаларыны щатырлыйор мусун? Зулмет эеже, чеврен кумсаллык ве дениз, сени кимсе такип едийор…

–       Ще (евет), бу (шу) кабусу щатырлайырам (щатырлыйорум), анжаэ мен йущулара (бен уйкулара инанмам) инанмырам, онсуз да (затен щайатым кабусдан бетер) щейатым кабусдан да бетердир…Дайан (дур), бу сене неже (сана насыл белил олмуш) мелум олуб? Бирже деме ки, сен узаээюренсен,– дийе кадын бир анлам булмайа чалышйорду ки, чожук масум бир тарзда:.

–       Узаээюрен, о не йа? – дийе шу келиме онда сору ишарети йаратдыьы ичин о кадына меракла бакды.

–       Йе ни, (йани) бесиретли (басиретли) инсан, - дийе Тцркан она шу сюзцн манасыны анлатмышды ки, чожук кащкащалар ичинде эцлдц:

–       Йок, даща нелер. Садеже оларак сени такип еден о жанлы беним елчим..Бозкуртту. О сана беним щаберими улашдырды. –деди.

–       Ела (шащане), мен жанаварларла цнсиййет сащламаьа (бен жанаварларла илишки курмаьа кадир) эадир олдуьуму билмирдим (билмийордум), оьлум, эурдун (куртун) бурда не иши вар, о олса –олса, мешеде (орманда олур) олар, мен (бен) де бура (шурайа) онун чаьрысы иле дейил (деьил), тесадцфен, танышларымын (таныдыкларымын) дцшцнжесизлийи ужбатындан (йцзцнден дцшмцшцм) дцшмцшем.  - дийе кадын ачык бир кинайе иле бу лафы аьзындан чыкармышды ки, чожуьун эюзлериндеки масум ифаде деьишди, о:

–       Щайатда тесадцфлер йок. Сакын бундан бюйле Бозкуртлара шцбпе етме. Онлар мевжутлар. Онлар щеп бизим йанымыздалар, бизи ешлик етмекделер, факат онлары щер кес эюремийор. Ама ону динлерсен, йалныз о заман ону эюре билирсин. Бу кабилийети бизлере йарандыьымыз эцнден бащшетмишлер.  – дийе чожук итирафда булунду, сонра исе илаве етти: - Аннем бана шу щикайети анлатырды: щун импараторлуьунун кузеьинде бир заманлар Со адлы бир цлке варды. Орда щунларла акрабалык илишкилери олан Эюк-Тцрклер йашарды. Юйле бир заман йетишди ки, онлар Сойу терк етмек межбурийетинде калдылар. О девирде онлара он алты кардеши олан ве кардешлеринден биринин аннесинин курт олдуьу Щакан Пу адлы йиьит башчылык едерди. Бу анненин оьлуна рцзэар иле йаьмур итаат едерди.  О йцзден де бен юнже рцзэарын ве йаьмурун бизлере бир еманет олдуьуну сюйледим. Бир дефа Эюк-тцрклер дцшман тарафындан салдырыйа уьрадылар, Dцşman чerileri bцtцn Tцrkleri erkek-kadın, kцçцk-bцyцk demeden юldцrdцler. Йалныз куртун чожуьу саь калды, айнен беним эиби. Бу йиьит бири йаз, диьери исе кыш танрысынын кызы олан ики аврат алды. Онлар она ики икиз оьлан чожуьу доьурдулар. Бу несил артып бцйцдцкден сонра бу оьуллар ен бцйцк кардеши кендилерине Щаэан сечдилер. Тащт-тажа сащип чыкдыкдан сонра исе о юнжеки исминден имтина едерек, Тцрк адланды. О он кызла евленди ве онлар она он чожук доьурдулар. Онлардан Асена адлы чожук щаэан олдуьунда исе онун несли Ашина адланды…Узак эечмишде, бизим еждатларымызын байраьында эюк фонда куртун тасвири варды. Бозкурт исе бизим инанч йеримизден чок, щцриййет семболу, тцрк миллетчилиьинин семболу олмуш. Bozkurt‘tan tцremiş olmak inancı бизлере uzun zaman boyunca bцyцk bir gurur, kendine inanış emniyet ve geleceğe gцvenle bakma duygusu vermiştir. Биз тцрк чожуклары да буна йцрекден инаныйордук. Tцrklerin mцşkцl zamanlarında millet hayatında bцyцk еткиси olacak geniş şцmullц hareketlere girişecekleri zamanlarda bozkurt onlara yol göstermekte ve eşi bulunmaz şekilde rehberlik yapmaktadır. О йцзден де бен она рижада булундум ве ондан сени бурайа эетирмесини рижа еттим. Бюйлеже сен бенден щабердар олдун ве бени эютцрмеье эелдин.   

–       Аьласыьмаз (акылалынмаз щикайе) щекайедир, - дийе Тцркан чожуьа инанмадан сюйледи, сонра исе она йениден муражаатда булунарак: - О щалда (щалде) сен нийе менден эорщуб (бенден коркуб) мене йащынлашмырдын (бана йакынлашмыйордун)? – дийе меселенин башка йюнц иле илэиленмишди ки, чожук:

–       Бен сенден коркмадым ки, сенинле ойун ойнуйордум. Каьыты бойайан о ажайип инсаны щарич олмак цзере сенин диьер достларын исе бенде кютц изленим уйатдылар. О йцзден де онларла уьрашмак зорунда калдым. – дийе мейзуйу деьишерек: - Сизден юнже де шурайа эавурлар уьрамышды ве онлар кенди араларында шурада еьленже меркези ачажакларыны тартышыйорларды. Не олурсун, онлары шуну йапмаьа изн верме. Онлара енэел ол, бу адада бизлерден эайри сизин инсанларыныз да юлмцш. Шюйле зор бир кошулларда юлен инсанын щатырасына бюйле сайэысызлык йапмак олур му?

–       Теежцблц дейил (таажжцплц деьил), – дийе Тцркан истищза иле эцлцмседи, - бир заманлар биз комуннистлерин тезйиэи (баскысы) алтында 1918-жи илде (йылда) ерменилер терефинден (тарафындан) юлдцрцлен йурддашларымызын (йуттташларымызын) йатдыьы (уйудуьу) кцтлеви (китлесел) эебиристанлыэда (мезарлыкда) Киров паркыны салмышдык…Щейиф (не йазык) ки юлцлер дил ачыб (ачып) даныша билмир (конушамыйор), йощса (йокса) онлар бизлере Эубада топрак сцрцшмесинден (торпаэ каймасындан) сонра цзе чыщан (йцзе чыкан) щемин дюврде (о дюнемде катл едилмиш) эетле йетирилмиш юлцлер кими (эиби) чощ (чок шей анлатырды) шейи анладарды, - дийе о да кенди адындан мемнунсузлуьуну ифаде етмишди ки, чожук бцйцк эиби конушарак:  

–       Юлцм сон деьил ки, о ебеди бир йолун башланэыжыдыр. О замана кадар ки инсаны щатырлайанлар вар о щафызалардан силинмейежек. – деди, сонра исе: - Тарищ не олсурса олсун кендини унутдурмайажак, о текрара варарак кендини щер кесе щатырлатажак. Ону йадсыйамазсын. – сюйлейер сюйлемез Тцркан йалныз шимди онун сюйледиклеринин деринлиьине варарак:

–       …Мещмет, бу сюзлери меним (беним ешим) ерим (ешим) бир заманлар оьлума сюйлемишди. Онлар сене (сана нерден) щардан беллидир?! – дийе о юйле баьырды ки, кенди кулаклары чынлады.

–       Ойса ки сен бана демин чожуьунун олмадыьыны сюйлемешдин? Бени кандырыйордун, юйле ми?! – дийе Мещмет щиддетленерек ондан айрыларак йениден деренин дипине чекилди. Тцркан ону:

–       Еле дейил (юйле деьил), садеже….,- диле икна етмейе чалышмакла она доьру сцрцнсе де, бу дефа ону бцйцклере юзэц бир эцч иле ителейен чожук кудурмушжасына кызарак бцйцклере аит бир сесле баьырды:

–       Сен де щер кес эиби йаланжысын! Икийцзлц, рийакар бирисин! О дцшман елинден юлсе де, садеже бу дцнйасыны ащирет дцнйасына деьишмишди. Сенсе ону инкар етмекле, ону щатыраларда йашамак шансындан биле мащрум еттин! Сен онунла илэили щатыралардан качынмакла шунунла кендине теселли булажаьыны занн етмишдир, юйле ми? Ажы чекмек сана зор эелди. Анласана, ону щатырламазсан, онун аныларда йашамасы сона ерир. Сен, йалныз сен талищинле барышып ону карамсар деьил, эцлерйцз анмаьа девам етмекле она икинжи щайат бащшеде билирсин! Йалныз сен! Факат сен ажизсин, юйле бир мазлум щалин вар ки сенин! Инсанларын щислети иште шу! Иблис сизин кендинизде, ичинизде, бцтцн рущунузу сармыш, сизсе ону кенарда арыйорсунуз! Уьрадыьыныз бцтцн белаларда, йакынларынызын юлцмцнде биле бир сучлу булмайа чалышыйорсунуз, щатта инсан ежели иле юлцрсе биле эене де сучлу арамакда девам едежексиниз. Резил варлыклар! Танрынын щцкмц мцзакире едилемез! Юлцме каршы мцнасебетинизи деьиширсинизсе, йалныз о заман дурумун щич де фежи олмадыьыны анларсыныз. Сен, сен ону эюзцнцн юнцнде дири-дири атешлер ичинде каврулан эцнцнц щатырлыйорсун, пеки онун сизинле бирликде пайлашдыьы севинчли анлар щатиринде ми?! Нерден? Сен кенди чожуьуну бюйле бир лутфдан мащрум етмишсин, щеле утанмадан бана йардым етмейе калкышыйорсун! Сана итибар етмеье деьер ми?! Асла! Асла! Енэин семаларда адалет арайан варлык, Аллащын кендине бензер бир йаратыьы эиби, кендине еш бир эцч сащипи эиби адалетин йерини булмасы ичин не йапдын?! Мцжаделе биле етмедин, шу дурума каршы диренмедин, юйлеже мазлум варлык эиби еллерини саллайып эюзлемжи олмаьы тержищ етдин! Не йазык йа, не йазык, цмитлерим боша чыкды, сенде не кадар да йанылмышым!– дийе оьлан баьырыйор, кадын исе онун шу ажы келимелерини дуймамак ичин кулакларыны капыйорду. Факат бу сес бир кере де онун кафасында чынлады ве о буна тащаммцл едемеден баьырды:

–       Сус, сус! Мен баламы (бен йавруму) инкар етмедим! Она жаным феда олсун! Оьлум,  оьлум….- дийе кадын дурмадан сызласа да, Мещмет акылалмаз щызла кадынын каршысында пейда олуб ону сымсыкы сарылды ве щырылтылы сесле фысылдады:

–       О заман щатырла ону, инамын сана дюнсцн! Унутма, эцчцн иманында ве инамындадыр! Онлары кайб етмек елде етмекден даща зор. Юлцмцн сон олмадыьына инан, чожуьунун щер заман баш ужунда олажаьына, сени щер адымда такип едежеьине инан. Инан шуна, бцтцн калбинле инан. Онун йцзерине чичек эютцрежеьин бир мезарынын олмадыьына да сакын теесцф етме. Инсанын щатырасы ташлара, мезарлара деьил, анылара казынмыш. Вцжутумузун – бизим йер йцзцнде мевжут олмаьымыз ичин бир весиле олдуьуну, рущумузун исе ебеди йашадыьыны ве юлцмсцз олдуьуну анла. Шуну алэыладыкжа сен чилели цзцнтцден куртулажаксын ве кендине оьлунла диьер бир алемде булушмак шансыны таныйыжаксын. Унутма, юлцм щайатын сону деьил, о узун ве ебеди йолун башланэыжыдыр. Рущумуз исе онун истеьине раьмен беденде чырпынан бир йавру кушу, пармаклалар аркасына атылан бир есирдир. О сана эюклерден индирилмиш кутсал бир еманетдир, она кыйма, ону бюйле кыйметтен дцшцрме! О йалныз йарадана дюнмекле щцрийетине кавушажак, зира биз нерден эелмишиксе, орайа да дюнежеьиз. Танрынын щер кес ичин йаздыьы алын йазысы вар, ондан фазласына цмит едемезсин, йалныз она йаклашмакла щайатыны ийилиье доьру деьише билирсин, азизлерини щатырладыкжа юлцме эалип эеле билирсин, онлара бу щайатда йашата билирсин. Сакын пес етме, йаша ве щер дакиканын деьерини бил, щакк иши уьрунда мцжаделе вер! Сонучун насыл олажаьыны кендине дерт етмеден щакк сесинин щер кес тарафындан ишидилежеьи эцне кадар мцжаделе вер! Биз юлмейежеьиз! Дцшман юнцнде бир ан олсун бойун еьмейежеьиз. Онлар тцм чабаларына раьмен буна муваффак олмайажаклар. Едалети саьлайана кадар, сон нефесимиз вцжутумузу терк едене кадар мцжаделе вережеьиз! Рущун эцчц иле ирадемизи бир кимсе кырамаз, бизлердер чаламаз! Йашайажаьыз, артажаьыз, не кадар ки шанлы еждатларымыз – биз тцрклери белалардан коруйарак бизи йашамак кувветини бащшеден Бозкуртларын дуалары кулакларымызда чынлыйор, залимлер бизим цстемезден эелмейежеклер! – йцжеден бу сюзлери сюйлейен оьланын сесинин еткисинден ташлар йеринден ойнады. Щавада канат чалан мартылар, фыртына, йаьмыр щепси бир анлык дурду. Чекисизлиьи елде еден Тцркан, корку щисинден курлтуларак Мещметин вцжутуну коллары иле сарды, онун рущу щузура кавушду ве о эечмише дюндц. 

–       …Мени щара апарырсан (бени нерейе эютцрцйорсун, анне), ана?

–         Бабанын йанына (дедене), баласы (йаврум). О сенинле эюрцшмек истейир (булушмак истемиш).

–       ....Ана, мен (бен) щер шейи билирем (билийорум), баьышла, амма мен (бен) сенин атамла (бабамла) данышыьына эулаэ асмышам (конушманы динледим)….Бабанын (деденин) евине мерми дцшцб (дцшмцш)… ве о аьыр йараланыб (йаралынмыш). О юлцм айаьындадыр, елеми (юйле ми)?

–       …Оьлум, онун юмрц бура эедер (кадар) имиш, не едек (еделим)?

–       Ана, Аллащ йащшы (ийи) инсанлары йанына апарыр (эютцрцйор), пислер (кютцлер) исе йашамаьа давам едирлер (девам едийорлар). Бес (пеки) онлары о не ващт (заман) жезаландыражаэ? Не себебе щемише щаээсыз (не себепе щер заман щакксыз азамет сащиплери щакклы чыкыйорлар) еземет сащиблери щаээлы чыщырлар? Ащы мезлумлара (мазлумлара) езиййет вермек (етмек) эцнащдыр. Пис инсанларын бирже дене де олсун дцшмени олмадыьы теэдирде (такдирде ийи) йащшы инсанлара эюр бир не эедер (кадар) дцшмен (дцшман) кесиленлер вар. Щер кес пислийин (кютцлцьцн тарафында) терефиндедир, еле она эюре де (иште о йцзден де) бизим щаээ (щакк) иши уьрунда мцбаризе апаран (мцжадиле верен) есэерлеримиз (аскерлеримиз юлцйор) юлцр. Бабам (дедемсе) исе эарышэаны (карынжаны биле) беле инжитмезди, биз онунла талада (ормандакы ачык саща) эезишеркен (долашаркен бана карынжайы чиьненемемеьи тавиз верийорду) мене эарышэалары тапдаламамаьы тапшырарды. Бу да ащыры, (бу да сон) о йаьы дцшменин (дцшманынын куршунуна) эцллесине туш эелди.  Бабам (дедем шуну щакетмийорду) буна лайиэ дейилди.

–       Лайиэ дейилди (щакетмийорду)….Мене диээетле эулаэ ас (бени дыккатла динле), йащшы (ийи) инсанын етрафында (чевресинде) щер заман она зерер вурмаьа (зарар йетирмеье) чалышан щебис (щабис) инсанлар долашыр (долашыйор), анжаэ (анжак) бу есла (асла) онун эцнащы дейил (деьил). Иш (бащис конусу шу ки) бурасындадыр ки, йащшы (ийи) инсанла дцшменчилик (дцшманлык) етмек пис (кютц) инсанла дцшменчилик (дцшманлык) етмекден даща асандыр (колайдыр). Щейирщащ (щайырщащ) инсан пислийе писликле (кютцлцье кютцлцкле жевап) жаваб вермедиьи теэдирде (такдирде) щийлеэер (курназ) ве тещлцкели инсан дцшменине (дцшманына) боржлу эалмайажаэ (калмайажак). О она эаршы (каршы) эерезли (эарезли) мцнасибет беслейенлерден артыэламасы (артыкламасыйла) иле эисасыны алажаэ (кысасыны алажак), бащ (бак), еле она эюре де (о неденден де бюйлесине тааруз етмеден юнже дцшман) белесине щцжум етмезден еввел дцшмен мин юлчцб (дцшман бин юлчцп) бир бичмек межбурийетинде эалыр (калыйор).

–       О щалда рещмдил (мерщаметли) олмаьа деймез (деьмез).

–       Йанылырсан (йанылыйорсун), оьлум, сенин сонсуз мерщеметин (марщеметин) сене (сана) инсан адланмаэ щаээыны верир (щаккыны верийор). Йащшы (ийи) инсанлар да унудулмурлар (унутулмуйорлар).

–       Менсе (бенсе) щер йерде пислере (кютцлере) ленет йаьдырдыэларыны (ланет йаьдырдыкларыны ишидийорум) ешидирем, анжаэ (анжак) бирже кере де олсун йащшыларын (ийилерин лансе едилдиьини) териф едилдийини эюрмедим.

–       Оьлум, сен суалларынла (соруларынла беним) меним аьлымы эарышдырдын (аклымы карышдырдын)…Йащшылыьы (ийиликден щер кес анламыйор) щер адам баша дцшмцр, лакин бизде беле (шюйле) бир аталар месели де вар: йащшылыьы (ийилиьи) ат денизе, эедрини щалэ (кадрини щалк) билмесе де, щалиэ (йарадан билир) билер.

–       О заман пис (кютц) инсанлар жезаларына чатажаэлар (йетишежеклер), елеми (юйле ми)?

–       Елбетте, чатажаэлар (йетишежеклер). Аллащ-теаланын бендесине себри (сабры) ве рещми (мерщамети бцйцкдцр) бюйцкдцр, амма онун эезебинден (эазапындан да) де щеч ким жаныны эуртара билмез (куртарамаз). О щер кесе йащшылыьа (ийилиье) доьру дейишмек (деьишмек), щаээ (щакк) йолуна эайытмаэ (дюнмек), писликден (кютцлцкден) ваз кечмек (эечмек), щер кесе эаршы (каршы) даща мещрибан олмаэ (севежен олмак ичин) цчцн шанс верир (верийор). Ким буну (шуну) эюрмейежек дережеде кор (кюр) ве ешитмейежек (дуймайажак) дережеде кардырса (саьырдырса), о Танрынын бу деветини (даветини кабул етмийор) эебул етмир, ону эебул (кабул) етмейе щазыр оланда исе артыэ иш ишден кечмиш (чощ эеч) олур (олуйор). Танры исе даща чощ (чок) йолуну азмыш инсанлары йащшылыьа (ийилиье) чаьырмаэда мараэлыдыр (мераклы), мещз (мащз о йцздендир ки) буна эюредир ки, женнетин эапысы (капысы) жещеннемин эапысындан (капысындан) бир эапы (капы артыкдыр) артыэдыр, о эцнащкарлары жещеннем одундан (атешинден) щилас етмейе (куртармайа чалышыйор) чалышыр, о бизлер цчцн (ичин), бизим щейримиз (щайрымыз ичин чалышыйор) цчцн чалышыр, бизсе буну безен (базен) баша дцшмцрцк (анлайамыйоруз). Инамы итирмек (кайбетмек) ону елде етмекден даща асандыр (колайдыр). Оьлум, щейат (щайат) юз ощу етрафында (кенди оку етрафында дюнцб) фырланыб йениден юз мещверине (мащверине дюнцйор) дюнцр. Бизим тюретдийимиз (тцретдиьимиз ийилик де) йащшылыэ да, пислик (кютцлцк) де бир эцн бизе артыэламасы (артыкламасы) иле эери верилежек. Щер эаранлыэ (каранлык) эеженин бир ишыэлы эцндцзц (ышыклы юьлени) вар. Садеже олараэ (оларак щайатда) щейатда щер шей бир эедер (бир кадар мцреккеп) мцреккебдир, сещер (сабащ) бир аз эеч ачылыр (ачылыйор), эеже узун олур (олуйор). Амма о мцтлеэ (мутлака шафакы) иле бизим йурдумузу да (шуле сачажак) шюле сачажаэ, щейир (щайыр) шер цзеринде (йцзеринде зафер казанажак) зефер чалажаэ ве бизим бцтцн арзуларымыз эерчеклешежек…

***

–       Дайанын (дурун)! Буращын мени (быракын бени)! О дереде ушаэ (ушак) вар! Мен (бен) ону бурда атыб эеде билмерем (эидемем)! Мен (бен) ону ветенине (ватанына дюндцрежеьине) эайтаражаьына сюз вермишем (вермишим)! Биз ону юзцмцзле (кендимизле эютцрмелиьиз) апармалыйыэ! – дийе Тцркан ону сымсыкы тутарак мотюрбота эютцрмек ичин чаба щаржайан Цлвиййе иле Рцстемин елинден чыкмак ичин чыпыныйорду.   

–       Баша дцш (анласана), Тцркан, орда щеч ким йощдур (бир кимсе йок), йощдур (йок)! – дийе Цлвиййе ону инандырмаьа чалышыйор, сонра исе фысылты иле Рцстеме мцражаатда булунарак: - О дцненден (дцнден) «ушаэ, ушаэ (чожук, чожук)» дейе (дийе) сайыэлайыр (сайыклыйор). Ащы мен (бен) она дедим (сюйледим) ки, бураларда (шураларда) эезиб долашмасын, дюне-дюне тапшырдым (тавиз вердим) ки, сени ойатсын (уйандырсын), анжаэ (анжак) о меним (беним) бу тювсиййеми (тавсиййеми) де эулаэардына вурду (динлемеди), ал бу да нетижеси (ал бу да сонуч). – дийор, сонра исе йениден Тцрканы емин етмейе чалышмакла; - мене бащ (бана бак), Тцркан, атамын адына анд олсун ки (йемин едерим ки), орда щеч ким (бир кимсе йок) йощдур. Сен берк эорщмусан (мцщкем коркмушсун дийе) дейе елбет эюзцне ильым эюрцнцб (серап эюзцкмцш). – сюйлесе де Тцркан ысрарла:

–       Йощ, о ордадыр, ордадыр! – сюйлейерек онларын елинден куртарды, дерейе тараф кошмаьа жещт етсе де, айакларындакы ажыдан долайы йцзццсте йере дцштц ве йумруьуну кума чырпарак баьырды: - нийе баша дцшмцрсцнцз (анламыйорсунуз йа), о орда текдир (йапайалныздыр), бизсиз батар (эечинемез)! О мене (бана) узунузады юз щекайесини данышды (кенди щикайесини анлатды), онун да анасы иле эардашыны (абисини беним) меним Азерим кими (эиби) ерменилер эетле йетириблер (юлдцрмцшлер)! О йетим ушаьдыр (юксцз чожук), онун бизден башэа (башка бир кимсеси йок) щеч кими йощдур. Онун бцтцн цмиди (цмити) бизлередир. Биз ону бурда тек эойуб эеде билмерик (йалныз быракыб эидемейиз)!

Цлвиййе иле Рцстем ону айаьа калдырдыкдан сонра Цлвиййе Тцрканын сачларыны окшайарак ону сакинлешдирмек адына ону икна етмейе чалышды.

–       Эаданы алым (эюзцнц севийим), Тцркан, сакит ол (сакин ол). Бащ (бак), дайы бизим далымызжа эелиб (бизи эютцрмейе эелмиш), биз ону чощ эюзледе билмерик (фазла беклетемеьиз). – дийе о суйун цзеринде салланан ве ичерисинде Фаиэин узана калдыьы мотюрбота ишарет етти. – Эел катере (мотюрбота) миниб (биниб), евимизе эедек (эиделим). Дерманларын (илачларынын нерде) щардадыр, жибиндедир (жепинде ми)? – дийе о кадынын жеплерини арады, онлары булжак: - эютцр ич онлары, маьыл (бари) бир аз юзцне (кендине эелирсин) эелерсен. – десе де Тцркан онун елини эерийе ителейерек вар эцчц иле баьырды:

–       Меним (беним) дермана (илача ищтийажым йок) ещтийажым йощдур! Меним аьлым (аклымы качырмамышым бен) йеринден ойнамайыб!...- дедикден сонра о йакынлыкда дикилиб калмыш ищтийары сорэу-суал едерек: - Дайы, сиз ки бу йерлере йащшы беледсиниз (ийи билдиксиниз). Сиз юзцнцз (кендиниз) бизе буранын (шуранын) йащшы (ийи) йер олмадыьыны дейирдиниз. Изащ един, сиз нейи незерде тутурдунуз (кастедийордунуз)? Жаваб (жевап) верин! Ленет (ланет) олсун, бир сюз дейин! – дийе балыкчыдан бцтцн эерчеклери юьренмейе чалышса да, онун сусдуьуну белирлейиб даща да кызды. – Оьлумун рущуна анд олсун ки (оьлумун йцзерине йемин едерим ки) орда ушаэ (чожук) вар! Мене инанмырсынызса (бана инанмыйорсунуз), онда сизлерден бири ора эириб буна емин олсун! Мен щаээсыз (бен щакксыз олурсам) олсам, бир келме де демеден (сюйлемеден) сизе эошулуб (катылыб шураны) бураны терк едежем. – дийе кадын ваатда булунду. Бу дефа да она цсулжа йаклашан Рцстем:

–       Тцркан щаным, щащиш едирем (рижа едийорум), юзцнцзц (кендинизи) еле алын, сизи емин едирем (едийорум), инанын мене (бана), орда щеэиэетен (сащиден де) де щеч ким (щич кимсе йок) йощдур. Бу ада эедиш-эелиши (эидиш-эелиши) аз олан ададыр, бурда даими олараэ (оларак) щеч ким йашамыр (бир кимсе йашамыйор). Тцркан щаным, сиз лейсандан (саьанакдан) эорунмаэ (корунмак ичин) цчцн бу дерейе эирмисиниз (эирмишсиниз), щеле йащшы (ийи) ки чыщыша эедер (чыкыша кадар) сцрцнцб чыща билмисиниз (чыка билмишсиниз), екс теэдирде (акси такдирде) биз сизи бураларда ащтарыб тапа (арайыб буламаздык) билмездик. Биз сизи де баша дцшцрцк (анлыйоруз), эорщудан (коркудан) инсан щер не эелди уйдура билер (уйдурур). Эюрдцйцнцз кими (эиби), бизим йаралымыз вар, биз ону мцтлеэ (мцщаккак щастанейе) щестещанайа чатдырмалыйыэ (йетишдирмелийиз). Юзцнцз (кендиниз) дцшцнцн, бир ильым (серап) ужбатындан (йцзцнден) инсан щейаты (щайаты) иле ойнамаьа дейер ми (деьер ми)? – дийе о кадына даща сакин бир тарзда мевжут дуруму анлатмайа чалышды ве онунла анлашмаьа мцваффак олду. Дереден чыкма олайы кадында кушкуландырдыьы ичин о даща йолжуларла тартышмадан мотюрбота тараф щаракет етти. Йениже она отурмушду ки, Самирин йоклуьуну щиседиб Цлвиййеден ону соружакды ки, кадын башыны еьерек:

–       Заваллы, сещер-сещер (сабащ-сабащ) эолларымызда (колларымызда) жан верди. Бир аз да дюзсейди (дайансайды)…- дийе немленен эюзлерини силди, сонра исе: - Аллащ Фаиэин цзцне бащды (аллащ Фаиэе ажыды), - сюйлемекле башыны кузенинин дизлерине коймуш оьланын елини сыкды. Рефикасына жевап вермейен кадын топлашды, мотюрботун сащипи мотюрц чалышдырмайа башлайанда исе таныш шанэырды сесини дуйан Тцркан йеринден сычрайарак ищтийарын йакасындан йапышды ве ону силкелейерек:

–       Бес (пеки) буна сюзцнцз неди (не)? Бирже демейин ки, бу жинэилти (шанэырды) сесини ешитмирсиниз (дуймуйорсунуз). Жаваб (жевап) верин, бу не сесдир беле (бюйле)?! – ондан сорусуну жевапландырмасына талеб етти. Ищтийар кафасыны йалпалайарак:

–       Бу щер кесе мелум (малум) сесдир. Бу адада отузунжу иллерде (йылларда) комуннистлер бизим зийалыларымызы (айдынларымызы) эцллелейиблер (куршунламышлар). Бура бир нюв (нев) тцркчцлерин «щалэ дцшменлеринин (щалк дцшманларынын)» йатдыьы эебиристанлыэдыр (уйудуьу мезарлыкдыр)… Онлар жанлы инсанлары баръайа (дубайа топлайыб) йыьыб онлары дири-дири батырырдылар (батырыйордулар). Дальыжларын дедийине эюре, онларын эалыэлары (калыклары щенцз) щеле де суйун алтында эоллары (коллары зинжирленмин щалде калмакдадыр) зенжирленмиш щалда эалмаэдадыр, эцжлц кцлек есенде (эцчлц рцзэар заманы) исе онлар щерекете (щарекете эелип бу тцр шанэырдыйорлар) эелиб бу жцр жинэилдейирлер.

Шу макамда Тцрканын эюзлери парлады ве о арадыьыны булубмуш эиби солуьуну алды, бакышларыны ищтийара дикерек:

–        Бес (пеки) тцрклер? Бурада тцрклере де ишэенче (ишкенже вермишлер) вериблер. Мене (бана) онлар щаээында (щаккында конушун) данышын! – дийе о жевап талеб етсе де, ищтийар шашырмыш бир тарзда:

–       Тцрклер?...- дийе енсесини кашыды, сонра исе кцлащы башына эечирирек: - Щее, йадыма дцшдц (щатырладым). Эызым (кызым), онлары бу йащынларда (йакынларда) ашкар едиблер (ашикар етмишлер). Меним (беним акранларымын) щемйашыдларымын исе цмумиййетле онлардан щебери (щабери йокду) йощ иди. Бу фажиени (фажианы) юрт-басдыр (юрт-бас) едиблермиш. – сюйлемишди ки, кадын севинчли бир тарзда:

–       Сизсе мене инанмаэ истемирдиниз (бана инанмак истемийордунуз)! Мен (бен) ки сизе орда ушаьын (чожуьун) олдуьуну сюйлемишдим! Биз ора эайытмалыйыэ (дюнмелийиз), ону щилас етмелийик (куртармалыйыз)! – дийе талеб етсе де, ищтийар:

–       Эызым (кызым), бу щадисенин (олайын йцзеринден) цстцнден эюр бир не эедер (узун сцре) заман эечиб (эечмиш). Щетта (щатта) орда кимсе саь эалмыш (калмыш) олсайды беле (биле) чощдан (чокдан) юлмцш олар (олур). – дийе она дуруму анлатмайа чалышса да, Тцркан юфкейле:

–       Йалан данышмайын (конушмайын)! Бу щадисе (олай) бу ерефелерде (эеченлерде олмуш) олуб. Сиз садеже ора эайытмаьа (дюнмейе цшенийорсунуз) еринирсиниз, она эюре де (о йцзден де)…- дийе сюзцне девам етмек истесе де, ищтийар онун конушмасыны йарым быракыб:

–       Бабалымы йума (эцнащыма эирме). Не мараьым (меракым) вар ки, сене (сана) бир йалан да дейим? Бу щадисенин (олайын) йцзиллик (йцзйыллык) йашы вар, о 1915- жи илде (йылда) баш вериб (вермиш). Беле бир шераитде (бюйле бир кошулларда) ушаэ неже (чожук насыл саь калмыш ола билир) саь эалмыш ола билер? Туталым ки (фарзымущал), бир мюжцзе (мужизе) нетижесинде саь эалыб (калмыш), о щалда (щалде) онун ушаэ (чожук деьил) дейил, йцз йашында эожа киши (ищтийар олмасы эерекийор) олмасы эерекир. Бурда щеч ким (бир кимсе йок) йощду, бала (йаврум), йощду (йок). – дийе о еминликле сюйленди ве Тцркан онун сонунжу цмитинин де суйа дцшдцьцнц эюржек йерине отурду. Бир кадар сонра кулакларында дурмадан «Су, бир йудум су!» келимелеринин чынламасы ону баьырмаьа межбур етти.

–       Дайанын (дурун)! Сащлайын катери (мотюботу дурдурун)! – дийе о аниден елине ичериси су иле долу олан матарайы аларак денизе атлады ве сащиле доьру йцздц.

–       Ай эыз (кыз), щара эедирсен (нерейе), бура эел (эери дюн)! Тцркан!– дийе Цлвиййе ону цнлесе де, сонра мейус бир щалде сюйленди: - Йощ (йок), шещере чатан кими (шещире улашан эиби) ону чылдаьа апаражам (эютцрцжем)[1]. Йощса (йокса кыз) эыз емелли-башлы (темиз) керенлейир (кафайы йемиш).

Айакларынын ажысына раьмен кыйыйа улашан кадын исе кенди де шу давранышынын себепини билмеден елиндеки матарайы кайаларын арасында быракарак йениден мотюрбота тараф йцздц. Достларынын йардымы иле мотюрбота калкан кадын йалныз бир кере башыны чевиререк кыйыйа бакды ве онун бакышлары щемен ири, йешил эюзлери эцн ышыьында алышып йанан, тцйлерини исе рцзэар тарайан бир варлыьын бакышларына дикилди. Варлык кыйыда бир кадар да дурдукдан ве йолжулары бакышлары иле такип еттикден сонра куйруьуну ойнатарак ве аьзына матарайы аларак кайаларын арасында кайб олду.….

***

Балконда дурарак елинде кафеси тутан эенч кадын онун капысыны ачарак:

–       Ващтдыр (вакитдир), - дийерек ордакы кушлары щавайа учурду. Кушлар юзэцрлцьцн тадыны дамакларында щисединже йешил аьачлара доьру фырладылар. Назарларыны йаваш-йаваш йанында дурмуш йашлы кадына эечирен эенч кадын: - щеч нейе бащмайараэ (щер шейе раьмен щайат эцзел) щейат эюзелдир! – деди. Теллеринде бейазлары эюрцнен кадын исе:

–       Доьрудур, эызым (доьру, кызым), ону дейерлендирмейи (деьерлендирмеьи бежеренлер ичин) бажаранлар цчцн о щеэиэетен де (эерчекден де шюйледир) беледир, - деди.

–       …Тешеккцр едирем (едерим, аннежим), анажан, щер шейе эюре (щер шей ичин) чощ (чок) саь ол….Азерин де шеклини (ресмини) эетирдийин цчцн (ичин) сене миннетдарам (сана миннетдарым).  – дийе бу келимелери алчакдан сюйлейен эенч кадын итирафда булунду: - Ана, мен (бен артык эечмишин сайфаларыны карышдырмакдан) артыэ кечмиши вереэлемекден эорщмурам (кокмуйорум), юлцм де щейатын (щайатын) сону дейилмиш (деьилмиш), буна емин олдум…. Ана, балажанын (минимининин) ониллийини (онйыллыьыны) де эейд едерик (кутларыз)…бурда йощ (йок), евимизде…